Verbinden geeft hoop

“Mijn beste moment als premier op het gebied van geopolitieke ontwikkelingen was de G20-bijeenkomst van 2009 in Londen. We zaten midden in een financiële crisis. Het ging slecht, maar regeringsleiders beseften dat ze elkaar nodig hadden om een nieuwe financiële architectuur te realiseren en een succes te maken van de Klimaattop in Kopenhagen. Dat is allemaal niet zo gebeurd, maar er was een sfeer van verbondenheid en samen optrekken. Een enorm verschil met nu.”

Het goede nieuws: prof. dr. Jan Peter Balkenende ziet een kentering. Steeds meer mensen, overheden en bedrijven omarmen de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties en morele vraagstukken komen vaker naar voren. “We komen in een fase waarin mainstream een andere kant uitgaat. Dat is hoopvol.”

Onder leiding van president Donald Trump is het ‘America First’, met als gevolg handelsoorlogen en conflicten. Hij wil nieuwe akkoorden sluiten, in het voordeel van de Verenigde Staten, maar grote opponent China is desondanks op weg de grootste economie ter wereld te worden. “Niet alleen economisch, ook geopolitiek drukt China zijn stempel op de internationale verhoudingen. Daarnaast hebben we te maken met Rusland, dat soms meedoet en nodig is, zoals in de strijd tegen IS, maar zich dan weer buitensluit of probeert te infiltreren in Europese zaken.” In Europa ziet prof. Balkenende dat het besef dat we elkaar nodig hebben op talloze gebieden, variërend van migratie, veiligheid en concurrentiekracht tot duurzaamheid en klimaat, er nog steeds is.

We komen in een fase waarin mainstream een andere kant uitgaat. Dat is hoopvol.

Tegelijk wordt ook hier de eenheid op de proef gesteld door Brexit, het vertrek van de Duitse Bondskanselier Angela Merkel, de interne problemen van de Franse president Emmanuel Macron, conflicten met Hongarije en Polen en een Italiaanse regering die zich weinig aantrekt van de Europese financiële spelregels. “De politieke setting van Europa is tamelijk complex. Een aantal mondiale conflicten wordt uitgevochten op Europees terrein. Neem de Iran-deal. Trump stopt ermee en stelt sancties in tegen bedrijven die zaken doen met Iran. Dat raakt Europa.”

Er is een oplossing. Samen optrekken en samenwerken. Zover is het nog niet. Iran en de VS praten niet met elkaar, maar de islamitische republiek houdt Europa wel aan gemaakte afspraken en gaat intussen door met zijn nucleaire programma. “Buitengewoon riskant. Als Europa en Amerika niet één lijn trekken profiteert Iran daarvan en gaat het gewoon zijn gang.” Ook de discussie over wie de communicatietechniek mag leveren voor het 5G-netwerk wordt mede in Europa uitgevochten. Dat heeft te maken met wie de standaarden gaat bepalen.

Het gist overal

Europa kan aanschuiven, maar dat veronderstelt wel samenwerking en met één stem spreken.

Balkenende verbindt al die onderwerpen, want het gist overal. “Het is een buitengewoon interessante tijd. Europa heeft een nieuw perspectief nodig, waarin de landen hun krachten bundelen. De voormalige Britse premier Tony Blair zei laatst: ”Wie zitten aan tafel? Amerika, China en India, de grote spelers. Europa kan aanschuiven, maar dat veronderstelt wel samenwerking en met één stem spreken. Dat houdt mij bezig.” Het brengt hem op het boek ‘How to run the world’ dat Parag Khanna, een Indiaas-Amerikaanse specialist in internationale betrekkingen, op zijn 33ste heeft geschreven.

“Khanna was adviseur bij Obama, werd beschouwd als een van de 75 invloedrijkste personen ter wereld en zei ruim acht jaar geleden al dat de vragen van deze tijd van dusdanige orde zijn dat ze de mogelijkheden van afzonderlijke landen overstijgen. Het klimaatvraagstuk, veiligheid en migratie zijn volgens Khanna onderwerpen met een supranationaal karakter

Hij ziet de ontwikkeling van nieuwe allianties van landen, grote multinationals, maatschappelijke organisaties en religieuze groeperingen – die de problemen gezamenlijk gaan oplossen’. Als ik dat beeld vergelijk met nu, constateer ik dat de natiestaat volledig terug is. Ongelooflijk. Daar moeten we ons echt bewust van zijn. Het Europese krachtenveld is afgenomen ten opzichte van 2009, landen trekken minder met elkaar op en tegelijk neemt het eigenbelang toe.”

Democratieën

“Na het einde van het communisme, het apartheidsregime en bepaalde Zuid-Amerikaanse dictaturen schreef socioloog, politicoloog en filosoof Francis Fukuyama zijn bekende essay ‘The end of history’. Daarin beschreef hij de wereldwijde overwinning van de liberaal-democratische orde. Hoe anders is dat nu. Dit model is in een ander vaarwater terechtgekomen. Er komen steeds meer sterke leiders.” Gelukkig zijn er ook tegengestelde ontwikkelingen. Inwoners van Hong Kong vechten voor hun vrijheid en zijn daarin vrij succesvol.

In Istanboel is iemand van de oppositie toch burgemeester geworden. “Geopolitiek, de natiestaat, democratie en wat gebeurt er op economisch terrein? De nieuwe economie is fascinerend en biedt tal van mogelijkheden. Met technologieën als internet, internet of things, big data, robotica, 3D-printen en kunstmatige intelligentie kunnen we veel aan. Daar zitten positieve kanten aan, maar ook risico’s wat betreft banen(creatie) en ongelijkheid. De nieuwe (deel)economie heeft ook een sociaal aspect. In dit socio-economische systeem waarin delen en collectief consumeren centraal staan, gaat het om gezamenlijke creatie, productie, distributie, handel en consumptie van goederen en diensten. Een andere verhouding tussen gebruik en bezit.”

Giganten

Balkenende adresseert ook de morele kant. “Tijdens een conferentie in Singapore hield Masayoshi Son, voorzitter en CEO van de Japanse SoftBank Group, een mooi verhaal over de nieuwe economie. Dat ging ook over de semi-humanoïde robot Pepper die daar optrad. Japan kampt met een bevolkingsafname en wil sommige activiteiten laten uitvoeren door robots. Son denkt dat de Peppers mensen gelukkig kunnen maken. Iemand uit het publiek vroeg zich af wat er gebeurt als die robots in handen van terroristen vallen en veranderen in moordmachines. Waarop Son antwoordde dat een morele code dat soort risico’s bij kunstmatige intelligentie moet voorkomen. De nieuwe economie biedt vele technische mogelijkheden en kent daarnaast een aantal bedreigingen. Welke rol spelen de giganten daarin?

De Amerikanen vinden dat de verantwoordelijkheid van de bedrijven, China van de staat en wij van de mensen zelf.

Grote spelers hebben voordelen, maar zijn ze niet te dominant? Een goede bekende van mij Geert Noels heeft een boek geschreven ‘Gigantisme’, waarin hij zich afvraagt of de macht van de grote techbedrijven doorslaat, waardoor kleine bedrijven het onderspit delven en de privacy te zeer wordt aangetast. Ik kwam laatst in The New York Times een artikel tegen van Roger McNamee, die jarenlang grote spelers heeft geadviseerd: ‘Brief history of how your privacy was stolen’. De Amerikanen vinden dat de verantwoordelijkheid van de bedrijven, China van de staat en wij van de mensen zelf. Wat doet dit met onze visie op de economie?”

Nieuwe strijd op komst

Michel Albert, een Franse econoom en verzekeringsman, schrijft begin jaren negentig dat de strijd tussen communisme en kapitalisme voorbij is. Een nieuwe strijd, nu tussen twee vormen van kapitalisme, komt ervoor in de plaats en die is ook in het kader van Balkenendes verhaal relevant. “Het Rijnlands kapitalisme focust op de lange termijn. Bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke organisaties, sociale partners werken samen en vinden solidariteit belangrijk en hebben meer oog voor publieke voorzieningen.

In het Angelsaksisch model zit veel meer dynamiek, maar alles draait om de korte termijn. Winsten worden per kwartaal afgerekend en openbare voorzieningen en solidariteit tellen minder mee. Hoewel Rijnlandse economieën en organisaties superieur zijn, kiest men, aldus Albert, voor het Angelsaksisch kapitalisme, omdat snel winst maken sexyer is. Nu ontstaat de discussie over het soort kapitalisme en welke economische orde we willen. Volgens het Financiële Dagblad wil men vooral een beter kapitalisme en er verschijnen meer boeken over moreel, bewust en inclusief kapitalisme. Is er een positieve wereldagenda? Ik denk van wel.”

Ondanks alle verdeeldheid en moeilijkheden spreken vooral ondernemers en jongeren steeds vaker dezelfde taal. In Azië komt prof. Balkenende steeds vaker jongeren tegen die de button van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties (ook aangeduid met de Engelse term ‘Sustainable Development Goals’, SDG’s) op hun revers dragen. “Daardoor realiseer ik mij dat die set doelstellingen, het klimaatvraagstuk en het thema circulaire economie onderwerpen zijn die landen juist kunnen verbinden.

Het gaat uiteindelijk om de kwaliteit van leven voor iedereen nu en later. Ik ben enorm geporteerd om die positieve wereldagenda vorm en inhoud te geven. Door te kiezen voor de Duurzame Ontwikkelingsdoelen in samenspraak met circulair denken en klimaatvraagstuk, overstijg je alle toestanden van nu. Handelsgeschillen, natuurlijk ze zijn er. Maar als je in staat bent van die agenda werk te maken kan dat verbindend werken in deze wereld en problemen oplossen.”

Duurzame Ontwikkelingsdoelen

“De in 2000 vastgestelde Millennium Ontwikkelingsdoelen waren onder meer bedoeld om binnen 15 jaar armoede en kindersterfte terug te dringen en gelijke rechten voor vrouwen en betere educatie te bevorderen. Dat programma richtte zich vooral op ontwikkelingslanden. Tussen zeventig en tachtig procent van alle doelen is gerealiseerd! De SDG’s focussen op alle landen en zijn overal ter wereld onderwerp van discussie. In de Nederlandse context werkt het CBS aan het ontwikkelen van een instrument waarmee de meetbaarheid van die doelen te vergroten is en een beter beeld ontstaat van wat in de praktijk gebeurt.

Het mooie van de SDGs is dat ze een perspectief bieden dat verrijkend is ten opzichte van het gedoe dat we in de wereld zien.

De Duitse Bertelsmann Stichting vergelijkt wat landen ermee doen. Het Europees Parlement heeft onlangs onderzocht hoe goed het bestuur rondom de SDG’s is. Bij ons hebben alle hbo-instellingen met elkaar afgesproken de doelstellingen te integreren in de curricula. Universiteiten zijn met deze thematiek bezig. Grote bedrijven refereren eraan. Ik zie heus dat er nog vaak sprake is van gelddenken is en gewin op korte termijn, maar ik voel iets ontstaan dat wel eens mainstream kan worden. Dat geeft me hoop en dat is cruciaal om te blijven geloven in die betere toekomst. Het mooie van de SDGs is dat ze een perspectief bieden dat verrijkend is ten opzichte van het gedoe dat we in de wereld zien. Daar word ik warm van. Ik vind die doelstellingen op zich al mooi, maar vooral dat je elkaar erop kunt aanspreken.”

Steve Young

Steve Young, die nu directeur is van de Caux Round Table en bekend is van zijn visie op ‘Moral Capitalism’ , heeft prof. Balkenende enkele jaren geleden uitgenodigd deel te nemen aan een conferentie in Bangkok over SDG’s. De centrale vraag: Hoe kunnen mensen vanuit verschillende religieuze en wereldbeschouwelijke achtergronden bijeenkomen en samen reflecteren over wat zij gezamenlijk kunnen bijdragen aan die SDGs? Fantastisch. Daar werd ik warm van. Dat je elkaar aanspreekt op wat bindt. Het is noodzakelijk aan de verbinding tussen mensen te blijven werken. Als dat niet gebeurt vallen landen uit elkaar.” Op populisten, die juist uitsluitend voor eigen land en volk kiezen en niet voor verbinden, moet je niet boos zijn, vindt Balkenende. Zij zijn een uiting van de onzekerheid die sommige burgers ervaren. Het is volgens hem wel belangrijk te weten wat erachter zit en onzekerheid en ongelijkheid aan te pakken.

Reflecteren op Europa

De laatste tijd wordt Balkenende niet alleen gevraagd te praten over duurzaam en de nieuwe realiteit voor bedrijven, maar ook om te reflecteren op Europa. “Het gaat dan ook vaak om de combi van geopolitiek, de rol van Europa daarin, de nieuwe economie en gigantisme en de verbinding daartussen. Dat heeft mede te maken met de handelspolitiek, het gedoe tussen Amerika en China, en ook met Iran en Noord-Korea. Brexit is ook onderdeel van het Europese perspectief en ik vind het erg als de Britten daarvan geen deel meer uitmaken.

Groot-Brittannië staat aan de bakermat van de soevereiniteit van het parlement en de democratie, maar de laatste tijd gaat het over persoonlijke belangen, ego’s. Bedenkelijk, want dan draait het alleen om onzekerheid, twijfel, ongenoegen en boosheid. In Amerika herkent de middenklasse zich niet in de politiek, die daarom Trump steunt en in Frankrijk uiten de gele hesjes hun ongenoegen. Dat is allemaal in de westerse wereld, waar de middenklasse het steeds moeilijker heeft, terwijl die in Azië het steeds beter krijgt. Het is in ieders belang, ook van bedrijven, daarvoor oog te hebben en rekening mee te houden. Gelukkig valt het me op dat morele vraagstukken steeds meer naar voren komen en dat is hoopgevend.

Bronnen: Academy Magazine 2020
Tekst: Jacques Geluk