Oorlog in de Oekraïne

De laatste maanden wordt me vaak gevraagd of de situatie in Rusland anders was toen ik er woonde. Het antwoord op die vraag is ja. De tien jaar dat ik er woonde is, achteraf bezien, een hele bijzondere periode in de Russische geschiedenis geweest. Toen ik eind 1989 naar Moskou verhuisde, waaide er een frisse wind: Gorbatsjov kwam aan de macht en nam zich voor om een einde te maken aan zeventig jaar communisme, een vrijemarkteconomie te introduceren en de deuren naar het Westen open te zetten. In korte tijd veranderde er veel. Homofilie was bijvoorbeeld niet langer strafbaar en iedereen mocht zijn mening geven zonder bang te hoeven zijn voor de gevolgen. Rusland was op weg om een democratie te worden en de media mocht, weliswaar binnen bepaalde lijntjes, voor het eerst schrijven en uitzenden wat ze wilden.

Onafhankelijke en pluriforme media zijn een cruciale voorwaarde voor een democratie, want burgers moeten zich breed kunnen informeren en een mening vormen en niet alleen geconfronteerd worden met de staatspropaganda. Een democratie kan niet zonder onafhankelijke media en zonder onafhankelijke media is er nooit een democratie. Mijn bedrijf heette niet voor niets ‘Independent Media’.

In de tien jaar dat ik er woonde, ben ik maar één keer echt belemmerd om iets uit te geven. Dat was toen we een krant wilden uitgeven met op de voorpagina een grote foto van een pamflet van een referendum waarop ‘Njet’ stond. Uiteraard werd in het artikel beide kanten belicht, maar dat kon de drukker niet lezen, dus hij besloot om deze krant niet te drukken.

Natuurlijk waren er in de negentiger jaren nog veel zaken niet goed geregeld, maar over het algemeen genoten de Russen van hun vrijheid en van de tolerantie naar elkaar. Voor het eerst was er een middenklasse die hoop had op een betere toekomst voor hun kinderen. In 2000, ben ik terugverhuisd naar Nederland en een jaar later kwam Poetin aan de macht en werd de media in de jaren daarna met harde hand in een keurslijf geduwd. Media die niet naar Poetins pijpen dansten, werden verwijderd en verboden. Poetin tolereerde geen andere mening dan die van hemzelf.

Ik probeer me de laatste maanden te verplaatsen in de belevingswereld van de Russen. Stel je voor dat je twintig jaar lang, propaganda voorgeschoteld krijgt en geen idee meer hebt wat waar is en wat niet. Ieder nieuwsfeitje wordt geschreven met een bedoeling en alles is gekleurd naar de mening die de regering jou wil opdringen. Je wordt één kant opgeduwd met je gedachten en dat al twintig jaar lang. Alles wat je leest is subjectief en er is geen enkele nieuwsuitzending of krant die je kunt vertrouwen.

Ik vraag me af wat de Russische bevolking eigenlijk vindt van de situatie in Oekraïne. Horen ze alleen wat Poetin wil dat ze horen, dus dat de inval in de Oekraïne een noodzakelijke vredesmissie is? Uit peilingen blijkt weliswaar dat 65 tot 75% van de Russen deze oorlog steunt, maar wij moeten ons realiseren dat een peiling gehouden onder een dictator en tijdens een oorlog, niets voorstelt.

Sinds Poetin aan de macht is, krijgen Russen namelijk al twee decennia lang vrijwel alleen maar propaganda uit het Kremlin voorgeschoteld. Er was altijd al bitter weinig onafhankelijke media met een tegengeluid. Logisch want elk tegengeluid leidt tot represailles, of erger.

Kennissen uit Oekraïne of in Europa, vertellen je misschien over de verschrikkelijke oorlog in de Oekraïne en de slachtoffers, maar op het journaal vertellen ze je iets anders. Je kunt je kennissen geloven, maar dan ga je in tegen de opinie van Poetin. Je kunt ook het zekere voor het onzeker nemen en gewoon geloven wat Poetin wil dat je gelooft. In ieder geval loop je dan geen risico, want per slot van rekening heb je ook een gezin om te onderhouden. Eigenlijk is het een variant op het Stockholmsyndroom waarbij gegijzelden door angst sympathiseren met gijzelnemers. Dit is het Ruslandsyndroom waarbij de Russische bevolking klakkeloos Poetin zal volgen. Puur uit angst.

De machthebbers in Rusland hebben geen empathie voor mensen die het zwaar hebben in de Oekraïne. Nooit gehad ook. Zij kunnen zich geen voorstelling maken van de ellende van een ander, waarschijnlijk een overblijfsel van de communistische geschiedenis van het land. Dat de Oekraïners op dit moment de afschuwelijkste tijd van hun leven meemaken vinden wij hartverscheurend, maar Poetin voelt geen medelijden en hun verdriet en angst deert hem niet. Poetin bekommert zich trouwens net zomin om zijn eigen volk. Ik heb de Russen leren kennen als een sterk en meelevend volk, maar onder Poetin zijn ze lamgeslagen en monddood gemaakt.

De laatste jaren mailde ik regelmatig met Olga; een stoere, alleenstaande moeder die ik destijds in Rusland heb aangenomen op een managementpositie. Normaalgesproken mailt ze honderduit over haar dochter, haar werk en het leven in Moskou, maar op mijn laatste mailtje kreeg ik slechts een mailtje van anderhalve regel terug met de vage zin; ‘laten we hopen op het beste’. Niets voor Olga om zo kortaf te zijn, maar ik vermoed dat ze doodsbang is dat haar mails gelezen worden.

Het is en blijft een groot democratisch goed dat wij in een land wonen waar binnen de grenzen van de wet, álle meningen ongestraft uitgezonden en gehoord kunnen worden. De keerzijde is wel dat wij als burgers verstandig en verantwoordelijk moeten zijn en na blijven denken om onze eigen mening te vormen. Dat zijn we schatplichtig aan onze vrijheid én aan onze democratie.