‘Wij zijn dieren, kijk maar naar ons gedrag’

“Wilde dieren zijn van nature in verbinding met alle andere soorten, zodat het ecosysteem waarin zij leven intact blijft.” Dat besef moet doordringen tot ons, wat zeker ook voor ondernemers die meer en meer met duurzaamheid en milieu bezig (zouden moeten) zijn belangrijk is. Recent nog heeft ze dat in een lezing voor CEO’s van tuindersbedrijven benadrukt. “Mijn verhaal is echter op alle fronten inzetbaar, zodat het voor heel veel zakelijke en andere doelgroepen interessant is. Wilde dieren en de lessen uit de wildernis, ook ónze oorsprong, zijn immers altijd inspirerend.”

Vraag je nu of wij op dieren lijken? We zijn dieren!”, zegt Martine van Zijll Langhout. “Mensen zijn lid van dezelfde Hominidae-familie als chimpansees, die het nauwst aan ons verwant zijn, bonobo’s, gorilla’s en orang-oetans. Het DNA-verschil tussen ons en chimpansees en bonobo’s is slechts 1,3 procent.” Ik leg haar voor dat resusapen die in stedelijke gebieden in India leven onderhandelen door spullen van mensen af te pakken en terug te geven als ze bijvoorbeeld eten krijgen. “Ik werk dagelijks met apen en ben constant met ze aan het onderhandelen. Dat doen ze onderling ook, net als wij.” Van vee en andere gedomesticeerde dieren staan varkens het dichtst bij ons. Mensen kunnen hartkleppen van varkens krijgen. Ze zijn volgens Martine ook veel intelligenter dan honden.

“Het is dan ook onze cultuur die bepaalt dat we varkens houden voor het vlees en honden gezelschapsdieren zijn. Ik opereer bij Artis en stichting AAP allerlei dieren, tot en met slangen en leguanen toe, maar ook veel apen. Ook zij zijn qua anatomie exact hetzelfde als wij. Dus zijn ook wij dieren. Dat is een gegeven. Mensen hebben precies hetzelfde hart als chimpansees of gorilla’s. Ik werk daarom veel met humane cardiologen, die alle apen die ik verdoof onderzoeken.” Dan zegt ze: “Weet je waarom ik dol ben op chimpansees? Ze laten precies zien hoe wij ons gedragen, maar dan ongefilterd. Daarom zijn apen zo leerzaam voor mensen. Een kantoor is net een apenrots. We kunnen bijvoorbeeld van apen meer leren over ons eigen gedrag, onze samenwerking met collega’s en onze manier van leiding geven. Om me heen zie ik overal apengedrag. Daarmee kun je vaak goed verklaren waarom mensen doen wat ze doen.

We zouden anders naar dieren moeten kijken”, zegt Martine bevlogen. “Gorilla’s, leeuwen of neushoorns zijn ook soms bang, vinden dingen spannend, leren door te oefenen en weten dat bluffen werkt. Wij vertonen datzelfde gedrag. Hoe kan het dan dat
we ons buiten de natuur plaatsen en niet beter voor onze aarde zorgen? Gelukkig leren wij snel en zijn we ons steeds bewuster van het feit dat dieren intelligent zijn. Als we over honderd jaar terugkijken naar hoe we met de bio-industrie zijn omgegaan, zul je zien dat er dan veel veranderd is.” Mensen zijn bang voor de dood, ook als die biologisch gezien nog ver weg is. Hoe zit dat bij andere dieren?

Het grootste verschil tussen mensen en andere dieren is spraakvermogen.

“Interessante vraag, maar doordat je het hen niet kunt vragen kun je het ook nooit weten. Door mijn leven in de wildernis weet ik wel dat het zo uitdagend is als je dagelijks wordt omringd door levensgevaarlijke dieren, dat je automatisch in het hier en nu bent. Een klein foutje kan je dood betekenen. Ik leefde als een wild dier en moest soms rennen voor mijn leven. Mijn zintuigen en lijf stonden altijd op scherp, zodat ik slangen op tijd zag, olifanten kon ruiken en kon rennen zonder te struikelen. Door dit te oefenen groeide mijn zelfvertrouwen, net als een wild dier.”

Stellig zegt ze: “We moeten niet kijken naar het vermenselijken van dieren, maar het verdierlijken van mensen. Dat opent alles, zeker als je beseft dat dieren hetzelfde kunnen voelen en ervaren als jij. Kou, warmte, maar ook honger en verdriet. Waarom zou een dier niet kunnen treuren of rouwen? Alles dat wij ervaren, ervaart een dier ook. Natuurlijk is het wel belangrijk je te realiseren dat primaten, zoals wij, andere behoeften kunnen hebben dan andere diersoorten. Daarom is het volgens Martine belangrijk zoveel mogelijk kennis over alle verschillende diersoorten te vergaren, zodat we steeds beter voor ze kunnen zorgen. Om wilde dieren en hun leefgebieden goed te kunnen beschermen is kennis eveneens cruciaal.”

Dieren inspireren

Wilde dieren zijn kunnen heel inspirerend zijn voor mensen. “Een spin in huis is – net als een vleermuis, mus of egel – ook een wild dier, dat keuzes maakt over waar hij zijn web bouwt bijvoorbeeld. Deze dieren zijn onafhankelijk van de mensheid. Ze kiezen zelf een partner en de plek waar zij hun bed bouwen. Wij hebben echter het idee dat de meeste dieren afhankelijk zijn van ons, doordat wij alleen omringd zijn door huisdieren die iets van ons willen of nodig hebben. Daardoor denken wij automatisch dat wij centraal staan in de wereld. Wilde dieren laten zien dat er een hele wereld bestaat die niets met ons te maken heeft. Niets. Als wij morgen allemaal dood zijn is er niets aan de hand. Niets. Zij gaan gewoon door met hun leven en dat maakt die wilde dieren zo boeiend.” Martine noemt als voorbeeld ook de door haar zo geliefde neushoorn.

“Die soort loopt al vijftig miljoen jaar rond op deze planeet. Wij pas 300.000 jaar. Wij denken dat die dieren iets van ons nodig hebben, maar ze weten zelf exact hoe te overleven. Dat vind ik interessant, want er is veel intelligentie nodig om dat überhaupt te kunnen.” Als mensen iets slims doen, zoals overleven, noemen we dat intelligentie, wanneer dieren dat doen is het ineens instinct. Waarom? Omdat we dat met elkaar hebben afgesproken? Martine van Zijll Langhout vindt dat er geen verschil is. Ook dieren die ver van huis zijn, zoals de groene halsbandparkieten die inmiddels met tienduizenden in ons land rondvliegen, kunnen hier zelf hun eigen eten vinden onder heel andere omstandigheden dan ‘thuis’. Ook dat heeft volgens haar met intelligentie te maken.

Stembanden ontbreken

Hebben dieren een ander bewustzijnsniveau dan wij? Niemand die het precies weet. Martine: “Het grootste verschil tussen mensen en andere dieren is ons uitgebreide klankenrepetoire, waardoor we geavanceerd kunnen communiceren. Maar misschien kunnen sommige dieren dit ook, maar weten we dit alleen nog niet. Volgens mij komt dat door de manier waarop wij denken over intelligentie en instinct en doordat wij intelligentie beoordelen op spraakvermogen. Als iemand zeer verbaal begaafd is en mooi spreekt zien wij zo iemand als intelligent. Mensen met gehoorproblemen worden vaak automatisch als dom gezien, terwijl ze dat helemaal niet zijn.

Doordat dieren anders communiceren dan wij kunnen wij geen details aan hen vragen, waardoor we dat verschil maken tussen intelligentie en instinct. Ook het feit dat dieren geen geschreven taal hebben speelt mee. Wij zijn zo snel doordat wij als kind kennis van generaties voor ons kunnen lezen. Een wild dier moet telkens opnieuw beginnen.” Maar er zijn toch apen die meer dan duizend woorden kunnen onthouden of door het aanraken van symbolen op een scherm kunnen ‘praten’? Klopt. Tik maar eens ‘Chimpanzee Memory Test’ in op YouTube en er verschijnt een filmpje waarin de chimpansee de cijfers 1 tot en met 9 enkele seconden op een scherm ziet en ze vanuit het niets in de juiste volgorde aantikt en weer laat verschijnen. De wetenschapper die hetzelfde ‘memory’ spel doet bakt er niets van. “Dat bewijst hoe slim mensapen zijn, ze hebben een veel beter kortetermijngeheugen. Dat komt doordat ze in de natuur moeten onthouden waar ze dingen verstoppen.”

‘Wij doen er niet toe’

“In Gabon, dat 6,5 keer zo groot is als Nederland en voor 85 procent is bedekt met bos, deed ik in 2006-2007 onderzoek naar parasieten bij wilde gorilla’s en was ik manager van een ecotoerismeproject. Er wonen daar slechts 2,2 miljoen mensen, van wie de meesten in de hoofdstad Libreville. Ik woonde daar alleen met mijn team en de oorspronkelijke regenwoudbewoners. Eigenlijk was het de mooiste tijd van mijn leven. Ik realiseerde mij hoe de wereld er uitzag voordat er mensen waren, maar ook dat wij er niet toe doen, een mini-schakeltje zijn in een groot ecosysteem en de mensenwereld niet centraal staat.

Verder was ik bezig met ‘One Health’: de gezondheid van mensen, het milieu en de dieren. Ook qua ziekten zijn we met dieren verbonden. Dat is door corona eindelijk ook duidelijk geworden bij het grote publiek, maar dierenartsen weten dit al heel lang.” Vrijwel alle ‘wildlife’-dierenartsen kennen elkaar. “Ik voel me een rijk mens om met zoveel collega’s en natuurbeschermers in de hele wereld in verbinding te staan. Toen ik vijf jaar lang een drukke dierenartspraktijk voor wilde dieren runde in de regio rondom het Krugerpark in Zuid-Afrika verdoofde en behandelde ik alle wilde diersoorten, waaronder neushoorns, Afrikaanse buffels, antilopen, olifanten, leeuwen en giraffen. Dagelijks schoot ik verdovingspijlen af, te voet, te paard of vanuit een helikopter. Ook bestreed ik actief neushoornstroperij en verwijderde vele valstrikken. Fantastisch om nu mijn kennis te kunnen overdragen aan jongere collega’s en mensen te kunnen verbinden. Natuurbehoud is teamwerk.”

Keizersnede bij een koe

Als klein meisje heeft Martine van Zijll Langhout, die opgroeit in Gorinchem, één grote droom: veearts worden. “Op de boerderij van mijn oom en tante in Buren, de Betuwe, was ik intens gelukkig en helemaal in mijn element. Toen ik vijf was zag ik een keizersnede bij een koe. Ik weet nog dat ze gewoon stond te herkauwen alsof er niets aan de hand was, terwijl de veearts haar in de flank verdoofde, haar spieren insneed en met zijn arm naar binnen ging en uiteindelijk het kalf eruit kwam. Ik wist meteen dat ik veearts wilde worden. Dat werd ik ook. Op het Isle of Man, een autonoom stukje Groot Brittannië, ging ik als een soort James Herriott langs de boeren. Daar deed ik keizersneden bij koeien, wat eigenlijk de reden was om voor dit beroep te kiezen.”

We moeten niet kijken naar het vermenselijken van dieren, maar naar het verdierlijken van mensen.

Als ze 18 jaar is gaat ze als vrijwilliger werken bij het Marine Mammal Center in San Francisco, een soort Pieterburen. “Daar werd ik echt geraakt door wilde dieren. Verzwakte en gewonde zeeleeuwen werden daar opgevangen, aangesterkt en weer uitgezet in zee.” Na haar studie diergeneeskunde gaat ze elk jaar naar het buitenland om stage te lopen en ervaring op te doen met wilde dieren. Als ze in het kader van haar Mastersstudie in Londen naar Gabon gaat om de wilde gorilla’s te onderzoeken – en later terugkeert om voor opdrachtgever London Zoo manager te worden – is ze al dierenarts. Haar ruime ervaring als veearts en gezelschapsdierenarts en het beheersen van alle grote operaties beschouwt Martine als belangrijke basis voor haar specialisatie tot ‘wildlife’-dierenarts. “Mensen denken, zoals in Gabon, dat het normaal is als ze dichtbij een gorilla kunnen komen. Dat is het niet.” Toch heeft ze zelf een sterke band gekregen met het neushoorntje Valentino dat ze heeft grootgebracht.

“In ‘Over leven in het wild’ schrijf ik dat hij op mijn schoot springt en zijn kop op mijn schouder neerlegt. Een spontane uiting van affectie zoals dieren vaker laten zien. Ik heb genoten, maar zoiets blijft onnatuurlijk. Al dat contact dat wij met wilde dieren willen verstoort de natuur. Die moeten we juist met rust laten. Mensen willen interactie, maar eigenlijk moeten ze dat niet willen. Ik heb Valentino later nog gezien, het is nu een gezonde volwassen wilde stier.

Lezingen

Martine maakt elk onderwerp op het gebied van haar werk met wilde dieren op sprankelende wijze aantrekkelijk voor een breed publiek. Haar verhalen en avonturen met wilde dieren inspireren mensen om hun hart te volgen en dingen te doen die spannend zijn. In verbinding met de natuur en zodoende ook onszelf, wordt het grote belang van natuurbehoud duidelijk. De   levenslessen uit de wildernis openen veel mensen de ogen, zijn inspirerend en direct toepasbaar in het dagelijkse leven.

“Ik vind zelf ook een onderwerp als persoonlijke ontwikkeling, dat ik ook in mijn boek bespreek, een mooi onderwerp. Het inzicht dat je zelf een dier bent kan helpen in je eigen persoonlijke ontwikkeling. Efficiëntie, omgaan met concurrenten, ontspanning (dieren zijn daar goed in), focus en geduld kun je allemaal leren van dieren. Een python bijvoorbeeld ligt gewoon drie weken te wachten tot hij een prooi heeft. Sociale interactie, maar ook kwetsbaarheid horen daar ook bij. Wij komen ook uit de wildernis en hebben daar, net als de primaten nu in het regenwoud, kwetsbaarheid ervaren. Kwetsbaarheid leidt automatisch tot verbinding, dat zie je ook bij apen, en het besef dat wij sociale wezens zijn. In Gabon hebben de mensen dat door. Alleen zijn ze niets, als gemeenschap kunnen zij in de wildernis overleven. Kwetsbaarheid is ook vergankelijkheid. Die beleef je in het oerwoud. Mijn eigen sterfelijkheid ben ik helemaal oké mee, doordat ik net als mijn vrienden in Zuid-Afrika vooral in het nu leef. Geniet van wat je hebt, dat is rijkdom.”

Bron: ACADEMY Magazine 2021-2022