Om te veranderen moet je weten hoe je brein werkt

“Fascinerend”, zegt neurowetenschapper Ayca Szapora. “Daarover vertel ik tijdens mijn lezingen met voorbeelden en humor.” Ze legt uit hoe het komt dat wij altijd willen verklaren wat we doen en waarom we stiekem lui zijn als het gaat om persoonlijke verandering of bedrijfsmatig verandermanagement. Over dat laatste heeft zij samen met Paul Smit, die is afgestudeerd in de evolutie van het menselijk bewustzijn, het boek ‘Veranderen voor luie mensen’ geschreven. Een aanrader voor iedereen.

“Je oerbrein wil altijd de toekomst weten. Wanneer je de trap afgaat denk je dat je er bent, maar je kunt de laatste tree over het hoofd zien en het gevoel krijgen in een ravijn te vallen. Je hart klopt ineens harder en je wilt iets vastgrijpen. Die angst ontstaat een fractie van een seconde eerder, in het verleden, zodat je onbewust het verschil opmerkt en kunt anticiperen. Het brein ziet dus het aanstaande gevaar en creëert een simulatie van de wereld een seconde later.

Jouw gedrag verandert op basis van wat het brein verwacht”, zegt Ayca Szapora. “Als ik nu denk aan een citroen en hoe sappig die is tijdens het kauwen, begint een proces in mijn brein en produceert mijn lichaam al meer speeksel en enzymen die zorgen voor de vertering, voordat ik überhaupt een stukje echt in mijn mond heb. Het lichaam reageert dus tevoren op de verwachting dat ik die citroen ga eten.”

Onze hersenen bestaan uit het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en de neocortex. Het reptielenbrein is verantwoordelijk voor onze instincten en patronen en zorgt ervoor dat we automatisch gedrag vertonen, wat handig is in situaties waarin we moeten vechten of vluchten om te overleven. Dit oerbrein gaat uit van drie vragen die we misschien wel miljoenen keren onbewust stellen bij bepaalde triggers en impulsen (kan het mij doden, kan ik het eten en kan ik er seks mee hebben?). Het zoogdierenbrein gaat over plezier en fysieke en mentale pijn, waarbij pijn gelijkstaat aan moeite. Volgens Ayca draait het bij adolescenten vooral om het reptielen- en zoogdierenbrein.

“Zij zijn heel impulsief en op de korte termijn plezier verhogen en pijn vermijden weegt vaak zwaarder dan iets moeten doen op langere termijn. Wanneer ik mijn zoon van 17 vraag het vuilnis weg te zetten doet zijn brein echt zeer als hij moeite moet doen om naar buiten te lopen. Dat snap ik nu, maar vaak onderschat men dat. Dat komt doordat het plezier- en pijnsysteem altijd tegen elkaar vechten. Bij mensen die iets ouder zijn is de neocortex gerijpt, waardoor moeite doen minder pijnlijk is. Hoewel het altijd gaat om de balans tussen wat iets kost en brengt. Als je langer moet wachten dan gepland op iets of in de file staat triggert dat ook het pijnsysteem omdat het moeite kost.”

Brein vult zelf veel in

Ayca vertelt nog iets waarvan we ons niet bewust zijn: “De realiteit die we buiten onszelf zien bestaat alleen in ons brein. We nemen maar een stukje van de wereld waar, ons brein vult de rest in. Daarom ziet niemand de wereld hetzelfde. Wat je onthoudt van een ruimte is wat jouw ogen hebben gezien. Het tabblad in je hoofd trekt jouw aandacht naar dingen die anderen niet opvallen. Als je zwanger bent zie je veel zwangere mensen. Door die selectieve aandacht is je focus kleiner. Wat in het onderbewuste leeft, bepaalt je aandacht. Weet je trouwens dat het brein al vanaf je zevende jaar kleiner wordt?”

Eerst bouw je het brein op en daarna weer langzaam af, behalve één gebied: de prefrontale cortex of frontaalkwab die onderdeel uitmaakt van de neocortex en gaat over nadenken, remmen en organiseren. Dus rationeel nadenken, risico’s inschatten, echt doelgericht handelen, wat pubers of adolescenten niet kunnen, omdat dit hersenstukje kan doorgaan met rijpen tot het 23ste levensjaar. “Jongeren van 16 kunnen doelgericht zijn, maar nog niet goed plannen voor de toekomst. Een 18-jarige volwassene met een rijbewijs kan tijdens het rijden lang niet altijd het bruggetje maken tussen hard rijden (plezier) en het ongeluk dat daarvan het gevolg zou kunnen zijn.”

Gedragsverandering

Het eigen gedrag of dat van anderen veranderen is in de praktijk vaak lastig. We maken daarvoor, aangestuurd door de neocortex plannen en afspraken. Oudere en dominantere lagen van het brein trekken zich daarvan echter weinig aan. Juist uit die diepere delen komt ons gedrag voort. Met andere woorden: wij zijn ons bewust van wat we doen, maar het on(der)bewuste bepaalt.

“De kern van mijn ‘keynotes’ en trainingen is de theorie over het brein en hoe verandering werkt. Iedereen is briljant. Het brein verwerkt informatie met een snelheid van 11,2 miljoen bits per seconde. Daar kan geen supercomputer tegenop (die begrijpt namelijk vooralsnog niks). Die gigantische informatieverwerking vindt plaats op het onbewuste niveau, zodat je er geen weet van en controle over hebt. Slechts 0,000005 procent daarvan (wat gelijkstaat aan 60 bits per seconde) komt terecht in het bewustzijn.

“We hebben dus geen idee waarmee we bezig zijn, maar denken toch dat we bewuste wezens zijn die alles in de gaten hebben. Dat is niet zo.” Dat is waarom juist mensen die nauwelijks kaas hebben gegeten van een onderwerp zeer overtuigd zijn van hun mening. “Natuurlijk krijgt het publiek in de zaal of via een webinar niet achter elkaar theorie te horen, ik laat altijd filmpjes zien of muziek horen, maak grapjes en laat ze vaak iets ervaren. Eerst allemaal dansen en vervolgens mediteren of samen naar een filmfragment kijken waarin iets heel spannends gebeurt. Op die manier houd ik hun aandacht constant vast.”

Ayca Szapora heeft iets van een entertainer in zich. “Ik vind het vooral leuk als iemand mij tijdens een lezing een vraag stelt en ik onvoorbereid antwoord kan geven. Daar leef ik voor. Ik houd van Q&A’s. Als ik zelf eerst de vragen zou krijgen, zou ik te veel bezig zijn met hoe ik die zou moeten beantwoorden.” Mediteren tijdens een lezing? “Ja, maar soms mediteer je ongemerkt, bijvoorbeeld wanneer je met je aandacht speelt en kijkt waar je die op richt.”

We zien de wereld niet zoals die is en iedereen ziet het anders. “Ik zit hier, zie jou en in de periferie bloemen. De vraag is hoe mijn hersenen al deze visuele impulsen verwerken, maar wat ik daarvan bewust meemaak is afhankelijk van hoe ik ben geprogrammeerd en wat ik ken. Wanneer ik nog nooit een bloem heb gezien, is die in mijn hoofd ook niet als zodanig gecodeerd. Wat je kent bepaalt wat je meemaakt en hebt geregistreerd tijdens eerdere ervaringen. Ik loop op straat en zie een ongeluk. Dan schiet ik misschien gelijk in paniek. Jij denkt misschien aan wat er met die auto’s is gebeurd en iemand anders besluit in exact dezelfde situatie 112 te bellen. Iedereen interpreteert eenzelfde gebeurtenis anders.

Je aandacht in het nu brengen, wanneer er niks aan de hand is, brengt rust

Bewegingen, kleuren, zelfs de gebeurtenissen zelf neemt iedereen anders waar, mede afhankelijk van eerdere ervaringen.” Net zoals ze tijdens een lezing zou doen, laat ze een filmpje zien, het gezicht van Albert Einstein. Ik zie de buitenkant, maar dat is een illusie. Het is de binnenkant van een masker van Einsteins gezicht, maar dat herken ik niet. “Wanneer je zo’n masker aan de binnenkant ziet kun je dat niet eens waarnemen, omdat je brein zegt dat het niet bestaat. Het brein verandert dus wat je ziet.

Dat heeft effect op de werkelijkheid, want in dit geval kun je de realiteit niet zien en moet je beseffen dat voor iedereen de realiteit en de algoritmes van zien anders zijn. Wie zich dat realiseert communiceert veel makkelijker, doordat er dan minder aannames zijn. We vragen ons altijd af waarom iemand iets niet ziet dat jij wel ziet of we vinden het evident dat iemand bepaalde dingen ziet. Niks is evident. Voor de een is iemand met een mondkapje een mak schaap, een volger, de ander ziet een integere persoon die respect heeft voor zijn medemens. De wereld waarin jij leeft is anders dan die waarin ik leef, ook als we in dezelfde wereld wonen.”

Verandering in een bedrijf

Ook aan de hand van visuele of cognitieve illusies laat Ayca Szapora haar publiek zien dat hun brein hen in de maling neemt en alles bepaalt en dat zij dat vaak onderschatten. “Je kunt wel denken dat je dé realiteit objectief kan zien, maar dat is onmogelijk, want alles, zelfs een visuele verwerking, is subjectief.” Ze vertelt dat IT (software en systemen) verantwoordelijk voor de harde kant van een organisatieverandering kan zijn, maar menselijk gedrag – de zachte kant – net zo belangrijk en eigenlijk de bepalende factor is.

Dat komt doordat we afhankelijk zijn van de werking van ons brein en volgens welke wetten, programmeringen en manieren dat de wereld waarneemt. “Dat maakt waarom je iets wel of niet doet.” Als mensen door een softwareverandering, die op zich geen probleem is, ineens anders moeten werken en zich aangepast moeten gedragen is het cruciaal dat zij weten hoe hun brein werkt. Het reptielenbrein kiest voor routine en wil vasthouden aan wat het gewend is. Het zoogdierenbrein vindt het moeilijk, maar als de verandering makkelijker is kiest het daarvoor.

“De neocortex zegt ‘Waarom doe ik dit, is dit mijn visie en met welk doel?’. Met als waarschijnlijke uitkomst kiezen voor wat jou plezier geeft en bij jou past.” Dat kan in een bedrijf lastig zijn als de medewerkers dat ieder voor zich anders inkleuren.” Ayca: “Dan is duidelijkheid belangrijk over te verwachten weerstand tegen een verandering. Zoals gezegd gaat het reptielenbrein uit van drie sterke oerinstincten, waaronder overleven. Wanneer de prehistorische mens in de savanne een leeuw tegenkwam moest hij in een fractie van een seconde zonder te hoeven nadenken handelen en wegrennen om te kunnen overleven. We hebben nog steeds hetzelfde brein, alleen is de situatie anders.

De doodsangst voor de leeuw is vervangen door een gevoel van onveiligheid: verlies ik mijn baan, ben ik straks nog succesvol, pas ik wel binnen deze organisatie. Het zijn angsten, onbewuste krachten die zorgen voor een unheimisch gevoel, een vorm van intuïtie die ontstaat als duidelijkheid ontbreekt. Het is het onderbuikgevoel dat opduikt als iets niet lijkt te kloppen. Wanneer een CEO een moeilijke transitie aankondigt en zegt dat het makkelijk zal gaan en er niets aan de hand is, denkt ons kompas dat wat we horen en zien niet klopt en zijn we niet geneigd mee te gaan.

Een CEO die daarentegen erkent dat het moeilijk is, meedenkt en veranderingen samen wil doorvoeren, geeft zijn medewerkers eigenaarschap en een doel, wat zorgt voor een gevoel van veiligheid. Hij kan het niet alleen af met woorden, maar moet de betekenis daarvan ook uitstralen door z’n kwetsbaarheid te tonen. De CEO hoeft niet alles te zeggen, maar wat hij vertelt moet kloppen.”

Focus en creativiteit

Ons onbewuste neemt alles waar en registreert dat. Ik zie jou en ben me daar bewust van. Intussen zie ik ook andere dingen waarmee ik niet bewust bezig ben. Focus is aandacht geven. Ik vergelijk dat met een schijnwerper die fel schijnt op een klein oppervlak. Door de schijnwerper te verplaatsen hoor je ineens vogels of het verkeer. Door een groter gebied te beschijnen wordt het licht diffuus en minder fel. Daardoor zie je minder helder, maar wel veel meer.

Bovendien is het belangrijk je mentaal en fysiek te ontspannen. Dat wakkert creativiteit aan is de reden dat je bijvoorbeeld onder de douche de briljantste ideeën krijgt en niet tijdens een brainstormsessie op het werk, waarbij je je bovendien wilt bewijzen. Daardoor ga je verbanden zien en beseffen dat creativiteit en probleemoplossend vermogen voortkomen uit ontspanning en niet uit inspanning. Je kunt dus bewust bezig zijn met één ding, maar het onbewuste neemt bij wijze van spreken de rest van de wereld op. Dat gaat om miljoenen impulsen, triggers en variabelen.”

Er is geen ik in je brein

Bij het nemen van beslissingen denken we vaak dat we rationeel moeten nadenken en de plusjes en minnetjes tegen elkaar moeten afwegen. “Dat is echter gelimiteerd, doordat ons rationele denken, net als ons kortetermijngeheugen, een beperkte capaciteit heeft en we onze aandacht, onze focus, niet verleggen. Ik kan een telefoonnummer onthouden en meteen opnoemen, maar na tien seconden weet ik het niet meer, zo beperkt is mijn bewuste aandacht. Rationeel denken en gebaseerd daarop beslissingen nemen is dus foutgevoelig, doordat je niet alle variabelen in één keer bewust paraat hebt.

Kleine beslissingen, bijvoorbeeld of je koffie of thee wilt of welke kleur jurk je wilt aantrekken, kan ons bewustzijn aan, grote beslissingen over zeg maar een huis kopen kunnen we met onze ratio niet op een gezonde manier nemen. Zet eerst je 60 procent bewuste rein aan het werk om alle relevante informatie op een rij te zetten en hanteer daarna de vuistregel je gevoel, je intuïtie te laten spreken. Van veel dingen zijn we ons niet bewust, maar onbewust weten we het wel.”

‘Veranderen voor luie mensen’

Paul Smit en Ayca hebben hun boek ‘Veranderen voor luie mensen’ genoemd. “Ons brein is lui, maar dat betekent niet dat we niks willen doen. Het wil alles automatiseren en efficiënter doen, zodat het minder hard hoeft te werken. Het grootste doel van het brein is jou in leven houden, vandaar dat we bepaalde intuïties en triggers hebben en bepaalde onbewuste sterke krachten die ons gedrag aansturen. Als je die niet herkent, word je geleefd en weet je niet waarom.”

Het boek bestaat uit zeven hoofdstukken, waarvan communiceren de eerste is en functioneren voor luie mensen de tweede. “Het is voor iedereen interessant die bijvoorbeeld zijn gedrag of manier van leidinggeven wil veranderen. ‘Leven voor luie mensen’, het laatste stuk, gaat over het feit dat er geen ik is in je brein. Er is geen baas, niets dat jouw gedrag bepaalt. We denken dat we individuen zijn, afgescheiden van de rest van de mensen en de natuur en dat wij een vrije wil hebben en bewust handelen. Dat is helemaal niet zo.

Wij zijn onderdeel van een systeem en de natuur en allemaal één. Eén universum, één energie in beweging. Dat beseffen en ons ik en onze gedachten minder serieus nemen geeft rust. We maken de 60.000 gedachten die we per dag hebben en waarvan we een fractie bewust ervaren, toch niet zelf en zijn er ook niet de baas over. We doen aan tijdreizen in onze gedachten, omdat we bang zijn voor wat in de toekomst kan gebeuren.

We zijn immers nooit bezig met wat we nu doen. Neem een ‘mindful’ douche, denk alleen aan het water dat naar beneden klettert. Dat is een makkelijke oefening die meteen aangeeft hoe moeilijk het is in het nu te zijn, omdat de geest altijd bezig is met straks. Je aandacht in het nu brengen, wanneer er niks aan de hand is, brengt rust.”

Bron: ACADEMY Magazine 2021-2022