Een wereld na Corona

Politiek, visie en democratie

Covid was net op ons netvlies of de publicaties vlogen ons om de oren. Hoe moeten we de Corona-crisis te lijf gaan? Hoe moeten we ons gedragen als die crisis eenmaal voorbij is? Welke lessen hebben we geleerd? De Corona-crisis is dan misschien nier de directe oorzaak van een veel bredere en fundamentele crisis, maar heeft wel de tekortkomingen van ons huidige model nog eens blootgelegd. Covid zou daarmee de trigger zijn, het startschot, voor grote en ingrijpende veranderingen in de manier waarop we onze wereld hebben ingericht.

Grote veranderingen vragen om grote benamingen dus spreken we over The Great Reset, “Degrowth” en over utopie en dystopie. In een aantal stukjes ga ik hier de komende tijd verder op in.

Normaal

Een grote omwenteling, een grote transitie, een revolutie, weg uit “het oude normaal”: we zijn er maar druk mee, zeker sinds Covid over de wereld raast. Overal zien we de signalen. Politici roepen het einde van het neoliberalisme af, of nog een stap verder wordt die veelgeprezen markt in de prullenbak gegooid. De VVD, het CDA, de Christen Unie etc. nemen allemaal in meer of mindere mate afstand van dat ongebreidelde neoliberalisme (een term die plots heel populair is, als etiket voor alles wat er niet deugt aan de manier waarop we het hier een beetje geregeld hebben). Daarbij spelen politieke overwegingen ongetwijfeld mee: electorale overwegingen (verkiezingen voorjaar 2021), compassie en empathie uitstralen, zogenaamd iets van een visie etaleren.

En er schuilt een redeneerkunstje in. Geef maar toe dat er dingen niet goed gingen de afgelopen decennia, gooi dat op een hoop en plak er een etiket op; daarmee maak je die tekortkomingen herkenbaar, zijn ze benoemd, en zijn ze op afstand geplaatst en geneutraliseerd. De hand wordt niet in eigen boezem gestoken maar er wordt een externe schuldige of pispaal getoond. Op dat etiket staat dan ”neo-liberaal” of “doorgeschoten neo-liberaal”.

Daarmee blijven de bestaande partijen enigszins buiten schot, hoewel je je kan afvragen of niet veel politici de afgelopen ruim 30 jaar zich tot dat neoliberalisme hebben bekeerd, uit vol enthousiasme of soms “contre coeur”. Het geloof in de zegeningen van de vrije markt, marktwerking tegen de klippen op, laten we het maar bekennen, was sterk ontwikkeld.

Visie

Tegelijk blijft het woord “visie” boven de markt hangen. Beter gezegd, het ontbreken van visie begint onderhand een probleem te worden. De fouten in het verleden hebben we benoemd en geparkeerd, maar hoe nu verder? Zelfs Rutte maakt dat woord inmiddels tot onderdeel van zijn vocabulaire. Bekend en berucht is zijn afkeer van “visie”: wie last heeft van een visie moet naar de oogarts, of: visie is als een olifant, hij ontneemt je het zicht op de werkelijkheid.

We hebben onderhand wel een verbindend verhaal nodig. We willen duiden in welke situatie we verkeren en waardoor en waarom, we willen een richting naar de toekomst, we hebben meer dan ooit een samenhangend verhaal nodig (met altijd de paradox dat een verhaal met meer samenhang mooier en sterker is, maar ook complexer en lastiger te realiseren).

Dat verbindende verhaal, die visie, is natuurlijk ideologisch gekleurd,  en zoals altijd zijn er verschillende kleuren. Misschien is de urgentie zo groot, dat een visie wordt ontwikkeld die gedragen wordt door een bredere coalitie; met het gevaar als altijd dat er dan een middelmatig compromis uit de bus komt. Daarbij bestaat de kans dat we geen of te kleine stappen zetten.  Dat kan ons flink opbreken in de toekomst maar is wellicht, helaas, een manco in de democratie, een slechte maar dan nog altijd de minst slechte van alle bestuursvormen die er zijn in de wereld(vrij naar Churchill).

Democratie onder druk

We kijken dus verwachtingsvol naar de politiek en het bestuur. Tegelijk zien we dat in de politiek de vermolming toeslaat. De tijden dat we met name hier in het Westen democratie en vrijheid maar ook liberalisme en markt  hoog in het vaandel schreven en zagen als exportartikel naar minder ontwikkelde gebieden op deze aarde, zijn voorbij zo lijkt het.  Autocratische,  nationalistische, racistische types rukken op. Maar in wat wij zien als zuivere democratische en open samenlevingen, treedt er slijtage op. Technocratie verdringt democratie, controle verdringt vrijheid,  de scheiding van machten maakt plaats voor bundeling van machten, elitair en gesloten en imperiaal gedrag sluipt naar binnen.

We hebben zelf een razend complexe wereld gebouwd met veel globalisering, afhankelijkheden, industrialisatie, en zeker ook met welvaart.  Hierin ligt indirect ook een oorzaak van de Corona-crisis. Die complexiteit was jarenlang onze kracht, de motor van de groei, maar verkeert inmiddels wat in het tegendeel: complexiteit is een zwakte. En bestuurlijk gezien lijken we nauwelijks meer opgewassen tegen die complexiteit en dynamiek.

Ooit maakten we er een simpele keuze van: we hebben de markteconomie en we hebben de planeconomie waarvan we telkens weer het bewijs  zagen dat die niet werkte. Maar de sterke staat rukt op. Nog even en die planeconomie wordt weer van stal gehaald met een almachtige staat, gedreven door technologie.

Markteconomie en planeconomie raken met elkaar vermengd in een ultieme synthese van High Tech en Big State: The Big tech State. Dat klinkt  allemaal wat theatraal en somber, maar er is reden voor enige ongerustheid. Zeker als we dit combineren met het verschijnsel crisis (en daar zitten we nu in).  Crisis kan voor velen een uitnodiging zijn om een loopje te nemen met beginselen van democratie en de rechtsstaat.

Verbeteren of veranderen

De vraag hoe we moeten veranderen, levert fel debat op, langs voorspelbare lijnen.

• We moeten ons bestaande systeem een beetje corrigeren, maar verder gewoon doorgaan.
• We moeten de tent compleet op zijn kop zetten. Het oude is voorbij, tijd voor een fundamentele verandering.
• We kunnen de wereld veranderen op een manier en in een tempo die passend en werkbaar zijn.

Technologie kan ons helpen. Innovatie is een must, gedragen door de combinatie van een sterke overheid en private sector, en een innovatieprogramma dat is gericht op de grote uitdagingen.

Zo is de agenda van de politiek en van ons allen een redelijk volle:

• De acute Corona crisis moet worden bestreden.
• Democratie en een sterk bestuur moeten worden gekoesterd en verbeterd om de winkel draaiende te houden, en als basis voor alle veranderingen op lange termijn.
• De grote uitdagingen (energie, klimaat, biodiversiteit, welvaart/welzijn) moeten worden  aangepakt.
• We moeten een samenleving bouwen die anders is georganiseerd, minder op groei is gefocust.

Ik zou bijna afsluiten met een enkele theatrale uitspraak : Voorwaarts, op de barricaden, de hand aan de ploeg. Ik houd het maar bij: doe je best, maak er iets van.