Klimaatverandering zorgt voor conflicten, tenzij

Tijdens militaire missies in het buitenland leert Tom Middendorp in de eerste helft van het vorige decennium al dat ontwikkeling en veiligheid niet zonder elkaar kunnen. Ook ziet de commandant dat klimaatverandering een steeds grotere rol speelt in de internationale veiligheid. “De wereldbevolking verdubbelt deze eeuw naar 11 miljard, terwijl er nu al tekorten zijn aan water en voedsel. Door klimaatverandering is minder bebouwbare landbouwgrond beschikbaar. Oogsten mislukken door droogte of overstromingen. Zonder aanpassing aan de klimaatverandering ontstaan conflicten.”

Middendorp denkt dat militairen tegenwoordig sowieso klimaatgevoeliger zijn, hoewel ze tijdens missies vooral bezig zijn met het hier en nu. Elke operatie of inzet begint met een analyse van het weer en het terrein. “We kijken altijd eerst naar de klimatologische omstandigheden, omdat die veel beperkingen kunnen opleveren. Terreinen kunnen onbegaanbaar zijn of het is zo heet dat helikopters minder draagvermogen hebben. Klimaatverandering heeft ook invloed op de veiligheidsomgeving en niet alleen op het eigen optreden. In het boek beschrijf ik allerlei voorbeelden, omdat ik de relatie tussen klimaat en veiligheid vanuit verschillende invalshoeken duidelijk wil maken. Denk aan het smelten van het Arctisch gebied, de zeespiegelstijging en extreme droogte.”

Hij geeft een voorbeeld uit zijn tijd als commandant in Uruzgan, zuid Afghanistan. “Na een aantal intense gevechten rond het dorp Chora hebben we de Taliban verdreven, maar de spanningen bleven want ze konden zomaar terugkeren. Pas nadat we hadden bemiddeld om een waterprobleem op te lossen verdween de spanning en kreeg de Taliban geen vaste grond meer onder de voeten. Wat later kwam kroonprins Willem-Alexander op bezoek en wandelden we met weinig beveiliging door Chora’s hoofdstraat.”

Middendorp toont daarmee aan dat een veiligheidssituatie kan omslaan, niet alleen door militair ingrijpen, maar ook door bemiddeling en het helpen oplossen van een klimaatprobleem. “We moeten daarvoor steeds meer oog hebben, de symptomen bestrijden en niet vergeten de oorzaken aan te pakken. Anders plak je alleen maar een pleister op een wond die gewoon blijft etteren.”

Samenwerking

Om het tij te keren moet het leger tijdens alle missies samenwerken met NGO’s, andere ministeries dan Defensie en het bedrijfsleven, omdat het nooit alleen maar militaire problemen zijn waar ze tegenaan lopen. “Als ik mijn ervaringen uit de missiegebieden projecteer op zich nu ontwikkelende scenario’s over de impact van klimaatverandering, vind ik dat zeer zorgwekkend. We zien nu al dat dit nu al leidt tot migratiestromen, extremisme, interne spanningen en conflicten.

Als de klimaatverandering verergert geldt dat ook voor de gevolgen ervan, vooral voor de veiligheid. Klimaatverandering geeft mede door schaarste aan grondstoffen aanleiding tot conflicten tussen grootmachten, maar is ook op zichzelf een uitdaging. Ik noem het dan ook liever klimaatontwrichting, omdat het echt maatschappijen ontwricht. Met name in fragiele landen kunnen mensen hun gezin niet meer onderhouden door de toenemende droogte en overstromingen en drijft het hen tot wanhoop.”

Het is de kunst voorop te blijven lopen en niet bezig te blijven met de oplossingen van gisteren.

Hoewel het voor Nederland nog meevalt, gaan we ook hier de gevolgen van de klimaatverandering merken. “Europa wordt omringd door landen die daar heel kwetsbaar voor zijn, met alle gevolgen van dien. De Wereldbank voorspelt dat ongeveer 300 miljoen mensen gaan migreren binnen nu en 20, 30 jaar.

Langetermijnvisie

Rond 2016 valt het op dat de hoogste militaire baas van de krijgsmacht tijdens een toespraak in het Haagse Vredespaleis met een langetermijnvisie komt over klimaatverandering en hoe de krijgsmacht van de toekomst er moet uitzien. “We hebben begin februari 2017, los van de toespraak, een Future Force Conference georganiseerd. Daar kwamen 1100 mensen op af, onder wie slechts 100 militairen.

De komst van vertegenwoordigers van universiteiten, NGO’s, bedrijven, overheden en internationale organisaties leverde veel verschillende invalshoeken op over veiligheid. Pratend over megasteden, cyber en klimaat bracht dat een enorme kruisbestuiving teweeg, wat leidde tot nieuwe initiatieven. Bij mij groeide daar ook het bewustzijn dat klimaatverandering één van de twee grootste ‘gamechangers’ of uitdagingen van deze eeuw is”, zegt Middendorp die hier al in november 2016, voor de toespraak in het Vredespaleis en de Future Force Conference, publiekelijk over sprak in Halifax, Canada, op het moment dat presidentskandidaat Donald Trump aankondigde uit het Klimaatakkoord van Parijs te willen stappen.

Impact op het bedrijfsleven

“Het meeste wat ik doe is Defensie-gerelateerd, maar ik werk niet voor Defensie.” Hij is regeringsgezant op het gebied van Europese Defensiesamenwerking en verschijnt geregeld op televisie om oorlogsconflicten te duiden. Tom Middendorp heeft ook een duidelijk verhaal voor het bedrijfsleven. “Wij zijn enorm internationaal verweven en erg afhankelijk. Onze hele economie draait op handel, internationale contacten en handelsroutes. Klimaatverandering heeft vele gevolgen voor het bedrijfsleven. Het wegsmeltende Arctische gebied opent nieuwe handelsroutes met China. Dat biedt potentie.

Tegelijkertijd ontstaat een nieuwe geopolitieke arena in het Noorden. Rusland, China, Amerika en nog een aantal andere landen willen daar grondstoffen uit de grond halen. Dat gebied was altijd ontoegankelijk en nu komt daar een competitie op. Voor de energietransitie geldt hetzelfde. Die is positief, maar tast tegelijk de positie aan van landen die voor hun inkomsten van fossiele brandstoffen afhankelijk zijn, zoals Rusland en de OPEC-landen. Op het moment dat wij onafhankelijker worden van hun brandstoffen gaat dat ten koste van hun inkomsten. Dat tast hun positie aan en zorgt voor andere verhoudingen en spanningen.

Klimaatverandering vormt een directe bedreiging voor de aanvoerketens van bedrijven vanuit fragiele regio’s in Zuid-Azië. Ook worden we geconfronteerd met een toenemende schaarste aan grondstoffen, wat weer tot conflicten kan leiden. In feite tast klimaatverandering de hele waardeketen van bedrijven aan.”

Perspectief

In algemene zin vindt Middendorp dat we weerbaarder moeten worden. In zijn boek biedt hij perspectief. Hij is geen klimaatdeskundige en gaat vooral uit van de rol die de veiligheidssector kan spelen. “Ik kijk daar breed naar, dus ook naar hoe Defensie zich moet aanpassen en hoe bedrijven hun leveringsketens kunnen beschermen. Het begint allemaal met bewustwording. Als je je niet bewust bent van het probleem dan is er ook niet de bereidheid er iets aan te doen.” In het leger wordt de uitdaging vrij breed onderkend, “maar de bereidheid dat in beleid te vertalen is nog beperkt. Dat gaat wel komen. In de laatste Defensienota is het belang van klimaatverandering en duurzaamheid breed onderschreven. Dat is de start van een verandertraject. Daarna wordt het steeds meer, er is geen ontkomen aan.”

Met name in fragiele landen hebben mensen geen perspectief meer, doordat ze hun geld niet meer kunnen verdienen.

De klimaatgeneraal heeft al snel ondervonden dat er meer militaire leiders zijn die zich zorgen maken over de gevolgen van klimaatverandering. “Wij hebben het International Military Council on Climate and Security-netwerk opgericht, met daarin (op persoonlijke titel) experts uit meer dan 40 landen. We wisselen praktijkervaringen uit rond het thema klimaat en veiligheid.

Water uit de lucht

‘Klimaatgeneraal’ is geen doemscenarioboek en niet te technisch. “Zwartgallige scenario’s komen vaak uit, maar je moet niet alleen daarop hameren. Ik kom ook met oplossingen en voorbeelden. Bijvoorbeeld over iemand die water uit lucht haalt.” Kunstenaar/uitvinder Ap Verheggen spreekt Middendorp aan tijdens de Future Force-conferentie. Een week later zit Verheggen in het vliegtuig naar Mali. In het Nederlandse legerkamp lukt het hem met goedkope technologie één glas water per dag uit de lucht te halen. Vele tests later is er een apparaat dat met een zonnepaneel 30 liter water per dag oplevert, genoeg om een gezin te onderhouden.

Tijdens de Expo in Dubai toont Verheggen een groter model dat, nog steeds met miniem stroomverbruik, 1000 liter water per dag maakt en zelfs een waterval creëert. “Ik help hem nu dit op te schalen. We moeten toe naar nieuwe concepten voor water- en voedselvoorziening. Stel je voor wat voor krachtig middel dit zou kunnen zijn in de ontwikkelingsplannen voor de Sahel en welke problemen hiermee zijn te voorkomen. Het is de kunst voorop te blijven lopen en niet bezig te blijven met de oplossingen van gisteren.”

Tom Middendorp vindt dat iedereen het verschil kan maken, op zijn eigen manier. Stoeptegels weghalen en plantjes neerzetten kan al veel schelen als genoeg mensen dat doen. Net als de regenpijp ontkoppelen en het water de grond in laten lopen. “Het bedrijfsleven kan en moet onderdeel van de oplossing worden. Nieuwe innovaties op het gebied van duurzaamheid en circulariteit vormen een belangrijk exportproduct en stellen ook hun toekomst zeker. Beleggingsorganisaties en verzekeraars kunnen hier een aanjagende rol in hebben.” De EU en de NAVO kunnen in het groot in actie komen.

Middendorp: “De inlichtingen-, mitigatie- en adaptatiekant. We moet niet vergeten dat Defensie van alle overheden overal de grootste vervuiler is. Ook vergeleken met bedrijven is er geen bedrijf, in welk land dan ook, dat meer vervuilt dan Defensie. Dat komt doordat we veel schepen en vliegtuigen hebben die dagelijks veel CO2 produceren. Op mitigatiegebied zou Defensie een soort innovatieplatform kunnen zijn. Op het moment dat je groene technologieën omarmt en kijkt naar de potentie ervan dring je niet alleen CO2 terug, maar kun je misschien ook je operationele effectiviteit verbeteren. Door schepen wat meer alternatieve energiebronnen te geven of door een militaire basis die je bouwt in Mali meer zelfvoorzienend te maken is veel minder logistiek nodig. Dat scheelt ook geld. Kunnen we in algemene zin het tij nog keren: “Voor een deel is het onomkeerbaar en we moeten ons erop voorbereiden.”