‘Flamenco is de snelste manier om excellentie te begrijpen’

Systemisch is oorspronkelijk een medische term die ‘verspreid over het hele lichaam’ betekent. Tegenwoordig beschrijft het ook een manier om niet rechtlijnig of systematisch, maar in een bepaalde context naar problemen en complexiteit te kijken. “Anders creëer je meer problemen dan je oplost”, zegt prof. dr. Walter Baets. Hij houdt zich onder andere bezig met de manier waarop je bedrijven excellent kunt maken. “Dat we het daar nog over hebben geeft aan, dat dit nog niet voor de hand ligt, wat wel zo zou moeten zijn.” Over complexiteit, innovatie, transformatie, het cruciale belang van toegevoegde waarde én de rol van flamencomuziek spreken we Baets in zijn nieuwe Haagse woning. Een verrassend gesprek.

De wereld is (fundamenteel) complex en dus niet alleen gecompliceerd. Complexiteit ontstaat eigenlijk als intelligente, autonome individuen samen dingen creëren of situaties beheersen. Walter Baets geeft een voorbeeld. “Een aantal automobilisten rijdt op een rotonde af. Ze hebben allemaal hetzelfde doel – veilig aan de ander kant komen. Wie zich al op de rotonde bevindt heeft voorrang. De chauffeurs bepalen ieder voor zich of zij stoppen of doorrijden.

Als iedereen zich aan de minimale spel- en interactieregels houdt gebeuren er geen ongelukken. Zo krijg je vanuit complexiteit een overzichtelijk gecompliceerd verhaal. Hetzelfde gebeurt bij voetbal. Iedere speler doet wat hij wil en dat gaat goed zolang iedereen hetzelfde doel heeft (een doelpunt maken) en de voorwaarden en regels respecteert. Dat is ook de realiteit in de markt, de politiek en bij de bedrijven en organisaties waar we werken en daarom moeten we uitsluitend systemisch kijken naar alle uitdagingen die we tegenkomen.”

‘Wat mis ik als jullie morgen failliet zijn?’ en ‘Als ik niets mis, waarom bestaan jullie dan?’

Een excellente organisatie is systemisch en laat zich leiden door doel, betekenis, waarde en de bijdrage die zij levert (‘purpose, meaning, value, contribution’). “In tegenstelling tot groei die leidt tot exclusiviteit, beschouw ik groei om de groei als een van de waanzinnigste destructieve concepten in de economie. Met die instelling is de halve wereld naar de maan geholpen. Toch gaan we er gewoon mee door. Tijdens een conferentie in Frankrijk met honderden zakenmensen, naar aanleiding waarvan het boek ‘Rethinking growth’ is geschreven, ging het alleen over winst en aandeelhouderswaarde, maar met die afgeleide begrippen kun je niets.

Op mijn vraag welke waarde die bedrijven toevoegden aan de maatschappij, de wereld en de economie volgde absolute stilte. Dat herhaalde zich na mijn vervolgvragen ‘Wat mis ik als jullie morgen failliet zijn?’ en ‘Als ik niets mis, waarom bestaan jullie dan?’. Waarop ik zei: ‘Denk er eens over na in het weekend. Als je maandag het antwoord nog niet weet, begrijp je dan dat je een probleem hebt? Als jullie niets toevoegen, waarom kom ik naar jullie als klant?’ Tegenwoordig begin ik veel seminars met deze vragen.”

Emoties als drijfveer

Een andere grote uitdaging bij het bouwen van een excellente organisatie is de emotionele kant. “Vraag je af welke emoties leiders en medewerkers drijven om die zo belangrijke waarden te realiseren en toe te voegen. Dan gaat het niet per se om de ethiek of om de vraag waarom sommige mensen, op wie thuis niets is aan te merken, onethische dingen gaan doen zodra ze in een managementfunctie belanden.

Mijn vrouw heeft wat dat betreft een fantastische uitspraak: ‘goed’ is waar je ‘s avonds vrolijk en blij met je (klein)kinderen over praat en hen vertelt wat je die dag gedaan hebt, ‘slecht’ is als je daarover liever niet praat. In het eerste geval is iemand gedreven en wil hij of zij dat met de hele wereld delen. Het probleem is dat wij niet noodzakelijk de drijfveer hebben onze emoties onderdeel te maken van onze persoonlijke inzet om die waarden te realiseren en ook niet weten hoe dat te organiseren. Veel bedrijven hangen tien waarden aan de muur en dat is het. Ze doen wat ze al jaren doen en krijgen wat ze al jaren krijgen. Het is niet moeilijk, ze doen het gewoon niet.”

Vier terugkerende begrippen

Betekenisvol, geïntegreerd, relevant en onderdeel van de maatschappij. Deze vier begrippen keren vaak terug in waar Walter Baets mee bezig is. “De hedendaagse omgeving is complex en ernstig beïnvloed door exponentiële technologieën. We zijn in staat fantastische dingen te doen, maar niet vooraleer is nagedacht over de toegevoegde waarde ervan. Technologie op zich is neutraal, het gaat erom hoe we haar gebruiken en dat zit opgesloten in de waarde. Ik denk dat er wat dat betreft een revolutie gaande is”, aldus Baets. Het heeft allemaal te maken met complexiteit.

“Begin jaren negentig ben ik toen begonnen mij te verdiepen in artificiële intelligentie, neurale netwerken en agent-gebaseerde simulaties. Twaalf jaar lang bouwde ik financiële modellen (beursvoorspellingen, portefeuilleoptimalisering, risicobeheer) en kwam erachter dat die niet werkten. Daardoor kwam ik uit bij complexiteit, de theorie die AI ondersteunt. Het onderzoek naar kunstmatig leven ervoer ik in die tijd als enorm boeiend, voor mij was het de basis van collectieve intelligentie.”

Even later zegt hij: “Als het onmogelijk is een complex systeem te reduceren tot iets simpels, kun je dan met het simuleren van de interactie tussen eenvoudige elementen complex gedrag creëren? Wanneer je daarnaar kijkt, kun je net als op het voetbalveld of de rotonde, aan de hand van de regels afleiden of collectieve intelligentie wel of niet werkt. Als de dan verder gaat op die ontdekking, eindig je uiteindelijk via de biologie bij de kwantummechanica.”

Flamenco maakt alles duidelijk

De kwantumwereld is niet moleculair, maar heeft alles te maken met denken, creativiteit en innovatie. “Als er nog niets bestaat, kunnen we alles uitvinden. Bijvoorbeeld, een huis dat in de lucht hangt. Dat kan in de gedachtewereld, de creatieve wereld, hoewel we het in de moleculaire wereld misschien niet kunnen bouwen. De wereld der gedachten biedt oneindige mogelijkheden, maar die baten we niet uit. We laten ons beperken door de moleculaire regels en bouwen een muur rondom ons, waardoor we niets (uit)vinden. Alles is afgesloten voordat we gaan denken. Dat is intrigerend en een beetje het verhaal achter wat ik doe.

Complexiteit, biologie, onderzoek naar kunstmatig leven en kwantummechanica toepassen op de organisaties en bedrijven van vandaag om ze excellent te maken. Daarom noem ik mijn onderneming Obviously Excellent. Het ligt zoals gezegd voor de hand, maar is het niet. Maar wat is excellentie en welke rol spelen leiders daarin? Ik gebruik flamenco-muziek om dat te illustreren. Ik laat mijn groep spelen en de toehoorders beleven letterlijk wat een excellente organisatie is. Op YouTube kun je een voorbeeld zien van hoe dat precies werkt. Achteraf gaan we in gesprek met de artiesten en leren hoe zij excellentie hebben gecreëerd en een excellent optreden in elkaar knutselen. De waarden en emoties die daarvoor onontbeerlijk zijn komen tijdens het spel naar voren. In anderhalf uur tijd kan ik mensen iets aan het verstand brengen, waar anders een cursus van twintig uur voor nodig is.”

Walter Baets heeft ook vaak gewerkt met een dvd van de Amerikaanse dirigent Roger Nierenberg. “Hij liet zijn toehoorders zelf ervaren hoe het is leiding te geven door hen een stukje te laten dirigeren. De dvd die daarvan is gemaakt is de beste leiderschapscursus ooit, maar dateert uit 1999. Dat vinden sommigen te gedateerd. Nu heb ik een jonge dirigent gevonden die hetzelfde doet met een jong orkest en ik denk erover met hem samen te werken. Dan denk ik aan een soort workshop van een halve dag, waarbij hij een uur lang met zijn symfonisch orkest laat zien wat leiderschap is en de flamencogroep na de pauze uitbeeldt wat excellentie is.

”Belangrijk is dat we systemisch denken, of systeemdenken, om eventuele problemen in beeld te brengen”

Overigens kan een orkest perfect spelen zonder dirigent, die is alleen nodig om veranderingen aan te geven. Muziekmetaforen zijn dikwijls heel sterk en zijn in dit geval, net als bij de voetballers en rotonderijders, volledig gebaseerd op autonome, intelligente en competente musici, die allen hetzelfde doel hebben en dezelfde regels respecteren. Daardoor bereiken zij wat ze willen. Als één orkestlid een afwijkend akkoord zou spelen, krijg je een kakofonie. Een flamenco- of jazzoptreden is een fantastisch voorbeeld van een complex systeem waaruit de realiteit naar boven komt. Dat concept zien wij nog te weinig. Belangrijk is dat we systemisch denken, of systeemdenken, om eventuele problemen in beeld te brengen. Als we dat doen en begrijpen waar we mee bezig zijn, zijn we een eind opgeschoten.”

Bètafase van een revolutie

Doordat we geen systeembeelden hebben als dingen niet goed gaan, in bedrijven of tussen bijvoorbeeld lidstaten van de Europese Unie, vinden we altijd tijdelijke (deel)oplossingen, die extra problemen opleveren en het originele probleem niet verhelpen. “Met exponentiële technologieën kun je fantastische dingen doen. Vandaag werken we met een semantische machine in een leerplatform, waarin je een tekst kunt geven die op basis van betekenis, dus niet van de gebruikte woorden, ter plekke en snel opzoekt welke content uit bijvoorbeeld TEDx-lezingen en Open MIT-cursussen en van Wikipedia relevant voor jou is. Door die content te bekijken begrijp je wat erachter zit.

Ik noem dit echt de bètafase van een revolutie. Een toegevoegde waarde op talloze gebieden. Bijvoorbeeld in het onderwijs. Content is er vaak wel, maar voor docenten onvindbaar. Dat probleem is op een semantische manier opgelost. Dus, onderwijsjongens en meisjes word wakker. De tijd dat je in de les mocht vertellen wat je toch al in een boek kon lezen is voorbij. Nu is er altijd actuele informatie, op eenvoudig verzoek en op het moment dat je die nodig hebt. We doen nog niets met die semantiek”, zegt Baets, die op korte termijn wel kansen ziet en merkwaardig genoeg wellicht op het Afrikaanse continent.

Als voormalig voorzitter van de Association of African Business Schools weet ik dat er op het hele continent op een miljard mensen twintig deftige businessscholen zijn.

“Ik ben in gesprek met een Zuid-Afrikaanse industrieel, die wil investeren in virtuele/hybride managementopleidingen. Als voormalig voorzitter van de Association of African Business Schools weet ik dat er op het hele continent op een miljard mensen twintig deftige businessscholen zijn. Voor uitbreiding van dat aantal is geen geld. Exponentiële technologie, hoe simpel ook, is hier – maar net zo goed voor de bankensector bijvoorbeeld – de oplossing en ook bruikbaar voor het onderwijs en het bankensysteem.

We moeten precies weten waarvoor we deze technieken gaan gebruiken, want als wij het niet weten, gaan anderen ze gebruiken voor de verkeerde dingen.” Baets realiseert zich dat we ook heel wat ellende van exponentiële technologie over onze kop krijgen en tegelijk vertikken na te denken over wat we er wel mee kunnen. “Als je dat weet is het cruciaal ook hier te bedenken wat de toegevoegde waarde is en waarom je het doet.”

Sociale media een zegen?

Zijn sociale media een zegen of niet voor de maatschappij? Walter Baets kent alle nadelen, zoals de verspreiding van nepnieuws dat ons geloof in de informatievoorziening belemmert, maar ziet ook een geweldig potentieel. “Je kunt er mobiele netwerken mee aansturen en zo bijvoorbeeld de gezondheidszorg in afgelegen gebieden verbeteren. Daar wordt nauwelijks in geïnvesteerd. Jammer, de technologie is er en ik ben fanatiek geïnteresseerd in wat je daarmee kan en waarom je dat zou moeten doen.

Over de waarde ervan wordt wel vaker gesproken tijdens een groeiend aantal evenementen en seminars. Ook opleidingen besteden er meer aandacht aan. Ik ben wat pessimistisch of dat veel impact heeft, doordat het steeds weer als iets wordt voorgesteld dat erbij komt, naast alles dat al moet gebeuren. Mensen zijn bovendien al verantwoordelijk voor van alles en nu moeten zij dat ook nog zijn voor de realisatie van de waarde van het bedrijf. Dat is dan vaak geen prioriteit, maar als de waarde niet goed is heeft dat een prijs. Als we in systemen denken, is het nastreven van waarden niet nog eens iets nieuws, maar essentieel onderdeel van het geheel.

”Er is nog steeds geen enkele ‘internationale’ bank, die een klant in verschillende landen diensten verleent”.

Wie een excellente organisatie wil bouwen moet eerst bedenken wat hij of zij kan toevoegen aan wat er al is. Ik ga als klant naar een bedrijf dat iets te bieden heeft dat ik nergens anders kan krijgen. In sommige sectoren vind je die niet eens. Benzinestations en banken bijvoorbeeld concurreren op producten die zo goed als identiek zijn, waar ze producten met toegevoegde waarde op de markt zouden kunnen brengen. Er is nog steeds geen enkele ‘internationale’ bank, die een klant in verschillende landen diensten verleent. Wie veel verhuist moet in elk land nieuwe bankrekeningen openen en zelfs in Nederland is het een ramp. Ik heb drie rekeningen, maar die ene bank die systemisch kijkt naar mijn probleem en mij kan informeren over internationale verzekeringen en hypotheken is er niet!”

Tekst: Jacques Geluk