‘Wiskunde leert je dingen helder te krijgen’

De opzet  van ‘Het exacte verhaal’ is te laten zien hoe bijvoorbeeld bètawetenschappers, ingenieurs, redacteuren of voorlichters exacte wetenschap heel helder kunnen communiceren naar een breed publiek.  “Een boek met praktische tips en adviezen over wat je wel of niet moet doen  was er nog niet en dat was eigenlijk de hoofdreden om het te maken”, zegt dr. ir. Ionica Smeets, die wiskunde en wetenschapsjournalistiek al jarenlang combineert en eigenlijk nog steeds niet tussen die twee kan en wil kiezen.  Ionica is blij dat haar boek niet alleen bij bèta’s, maar ook bij alfa’s aanslaat. “In ‘RTL Late night’ zei Humberto Tan dat de tips ook superhandig zijn voor sportjournalisten. Dat is goed. Een boek dat van abstracte dingen iets tastbaars maakt kan niet taai en saai zijn. Ik wil iedereen  die is geïnteresseerd in mijn vakgebied daarin zo goed mogelijk de weg wijzen.”

Tijdens het schrijven van haar proefschrift  ‘On continued fraction algorithms’, waarop ze in 2010 promoveert aan de Universiteit Leiden, merkt Ionica dat wiskunde je goed leert hoe je dingen helder kunt krijgen. “Over een brij van bètadingen schrijf je kantjes vol met aantekeningen, maar uiteindelijk moet uit die ellende gewoon een stelling met bewijs komen”, weet ze. “Vaak ben je geneigd je eigen gedachteproces op te schrijven, maar  ik heb geleerd dat het – als ik een boek of column schrijf – veel beter is in de gaten te houden hoe mensen die voor hen onbekende inhoud gaan lezen. Daarom is het boek ook een aantal keren van indeling veranderd. Ik kwam er, dankzij een aantal van de mensen die ik heb geïnterviewd en van wie ik veel heb geleerd, achter dat structuur heel belangrijk is.

Anekdote
“Ik heb dit boek eigenlijk al op de universiteit bedacht”, zegt Ionica. “Ik voelde dat ik iets terug moest doen voor de academische gemeenschap, die mij altijd heeft geholpen. Met vallen en opstaan en door er veel tijd in te steken heb ik veel geleerd en ik was erg benieuwd hoe anderen dat hebben aangepakt.” Net zoals de meeste collega’s houdt ze van haar vak. “Wetenschappers en deskundigen doen hun best over hun vak en onderzoeken te communiceren, maar ik vind het echt tragisch als ze dat op een stomme manier doen. Dan vergeten ze dat mensen er vaak anders tegenaan kijken dan zij. Een wetenschappelijk artikel over de vervorming van metalen buisjes kan  wiskundig gezien heel belangwekkend zijn, maar tegelijk anderen weinig zeggen. Door het verhaal te vertellen aan de hand van een actuele gebeurtenis, zoals in dit geval een scheepsramp bij China waar compartimenten door metaalvervorming waren opengescheurd, is het ineens een stuk duidelijker en wek je de interesse van een breder publiek”, aldus Ionica. “Hetzelfde merk ik bij lezingen. Soms verdeel ik die in blokken en vertel ik eerst een anekdote, voordat ik een wiskundig idee presenteer. In het verleden vroeg ik me wel eens af of die verhaaltjes niet te luchtig, te flauw of te persoonlijk waren, maar in de praktijk bleken ze te werken. In Eindhoven had ik een lezing gegeven over kansrekenen. Driekwart jaar later kwam een hoogleraar daar spreken over hetzelfde  thema. Hij vroeg de organisatie welke onderwerpen ik had behandeld, zodat hij wat anders kon doen. Ze herinnerden zich nog vier van mijn vijf onderwerpen. Hoe dat kon? Ze hadden een wiskundige uitleg over het berekenen van de kans op toeval onthouden, doordat ter illustratie een gênant verhaal over een ex-vriend en het kopen van Breezers was verteld.”

Metaforen
In ‘Het exacte verhaal’ probeert Ionica Smeets vooral praktische en geen flauwe dingen te benoemen. “De twaalf prominente wetenschappers en journalisten die ik heb geïnterviewd voor het boek kunnen allemaal iets heel goed en beter dan ik. Ze geven tips en adviezen over hun eigen thema, maar geven ook aan hoe ze tegen die van anderen aankijken, waarbij ze het niet altijd met elkaar eens zijn. Wetenschapsjournalist Diederik Jekel  is heel goed in metaforen verzinnen, maar sterrenkundige Govert Schilling en VPRO-televisiemaker Rob van Hattum (‘Wetenschapquiz’) zeggen dat je dat niet moet doen. Volgens hen zijn metaforen zonde van de tijd en is gewoon iets uitleggen beter. Mijn visie is dat mensen zelf moeten beslissen of ze metaforen gebruiken, maar als je het doet, doe het dan wel goed”, vindt Ionica. “De jonge datajournalist Jerry Vermanen is heel goed in grafieken en plaatjes maken en vertelt daarover. Jan Paul Schutten, die net de Gouden Griffel heeft gewonnen, geeft tips over spreken en schrijven voor kinderen, ‘het moeilijkste én leukste publiek’.  Sommige mensen zijn een beetje boos over de opmerking dat je grapjes voor volwassenen mag verwerken in een verhaal voor kinderen. Ik had zelf een lezing waar de jongste bezoeker 3 en de oudste 80 jaar was. Dat waren niet alleen gezinnen. Dan doe je het een beetje om en om. Mijn advies is wel geen grappen te maken waarvan oudere kinderen doorhebben dat ze die niet snappen.” Ze heeft het als opbeurend ervaren dat de collega’s die ze heeft gesproken daar echt veel tijd in hebben gestoken en dat ze geen van allen natuurtalenten waren. “Het allervrolijkst werd ik van wiskundige Robbert Dijkgraaf. Hij is nu hoogleraar, geeft heldere presentaties en weet in ‘De wereld draait door’ een miljoen kijkers te boeien met natuurkunde. Zijn eerste interview na zijn promotie was echter compleet onbruikbaar. Geweldig te weten dat ook hij heeft moeten leren en oefenen! Bovendien: aan een goede lezing of een uitstekend stuk is vaak niet af te zien hoe lang eraan gezwoegd is.”

Lezingen naspelen
De allergaafste tips zijn volgens Ionica afkomstig van Lieven Scheire, die fysica heeft gestudeerd aan de UGent en bekend is van zijn medewerking aan ‘Proefkonijnen’ van BNN.  Hij verwerkt dingen die hij als comedian heeft geleerd in zijn voordrachten over natuurkunde  en adviseert wetenschappers voorwerpen mee te nemen om dingen  beter te kunnen uitleggen. “Met wiskunde is dat wat lastig, dan kun je het publiek tijdens gewone lezingen beter laten meedoen met wiskundige experimenten.” Heel tof vindt ze ook Scheires idee om jonge comedians op speciale avondjes bestaande nummers van comedyartiesten te laten naspelen, waarbij  ze naar eigen inzicht dingen mogen veranderen. “Op die manier kun je ook wetenschappelijke lezingen ‘coveren’ en dat heb ik uitgeprobeerd door een groepje vrienden op een vrije namiddag korte stukjes van bestaande lezingen te laten naspelen. Dat was zo leuk! Bij mijn boekpresentatie is dat opnieuw gebeurd. Als spreker kun je daar zelf zoveel van leren. Zelf heb ik een TED-lezing nagedaan van de bekende Britse wiskundige Marcus du Sautoy, die ik daarvoor al zo’n vier keer had gezien en dacht te begrijpen. Tijdens het naspelen merkte ik dat er slimme en subtiele verwijzinkjes in zaten, bijvoorbeeld om dingen mee te ankeren. Iemand anders kwam met een zelf vertaalde imitatie van een speech van astrofysicus Neil deGrasse Tyson, die de Amerikaanse Senaat vroeg meer geld aan wetenschap te geven. De cover was qua retoriek erg Amerikaans en fel en normaal zou ik het nooit zo doen, maar nu kwam de gedachte bij mij op dat in mijn eigen lezingen ook toe te passen.” Volgens Ionica Smeets zou het heel leuk zijn als Speakers Academy® ook eens sprekers over eenzelfde onderwerp bij elkaar zou zetten om bijvoorbeeld elkaars lezingen of die van anderen na te spelen. “Voor studenten is het een goede manier om te oefenen.”

Veel in de lucht
De reacties op Ionica’s boek zijn leuk. “Grappig is het dat een wetenschapper na het lezen van het boek ineens begreep wat was misgegaan bij een populaire reeks lezingen die hij net had gegeven.” Er hangen inmiddels voor Ionica veel nieuwe dingen in de lucht, maar of er een nieuw televisieprogramma of boek aankomt kan ze nog niet zeggen. Ze blijft voor de krant schrijven en ook haar lezingen, zo’n veertig per jaar, gaan door. “Tof is dat ik in het begin alleen kwam op plekken waar je wiskunde verwacht, maar nu breidt mijn werkterrein zich steeds verder uit. Ik spreek nu ook voor kaakchirurgen, de ING en beleggers. Dat heb ik altijd gewild. Het is veel interessanter over wiskunde (en  wat je ermee kunt)  te vertellen aan mensen die er niets van weten. Vaak geef ik aan welke dingen waar wiskunde achter zit ze in de praktijk kunnen tegenkomen en vraag ze me te mailen als dat gebeurt. Dat doen ze geregeld.”

Auteur: Jacques Geluk