Het volk en de chaos

Referenda maken meer kapot dan de liefhebbers van directe democratie beseffen. Het klinkt prachtig als de voortdenderende Brusselse trein een halt toe wordt geroepen. Het is echter de vraag of de Europese Unie (EU) er nog wel een crisis bij kan hebben. Referenda kunnen een nuttige rol spelen als een natie op een tweesprong staat en de regering een zware beslissing moet nemen. In 1961 hield president Charles de Gaulle een referendum over de onafhankelijkheid van de Franse kolonie Algerije. Hij werd aan alle kanten aangevallen. Links verweet hem zijn bezuinigingen, het centrum zijn anti-Amerikanisme en zijn kritiek ten aanzien van Europese integratie en de VN. Extreemrechts verweet hem zijn vredesinitiatieven ten aanzien van Algiers. De Gaulle besefte dat de oorlog in Algerije niet kon worden gewonnen en besloot tot een referendum. Een meerderheid koos voor Algerijnse zelfbeschikking en De Gaulle verstevigde zijn positie.

Een ander voorbeeld is de overdracht van nationale bevoegdheden aan een supranationaal orgaan. In het geval van de Europese grondwet besloot een aantal EU lidstaten om deze reden het volk te raadplegen. Ook een controversiële uitbreiding van de Europese Unie is een goed onderwerp voor een referendum. Een referendum over het associatieverdrag met de Oekraïne is dat niet. Het opent een doos van Pandora. De negatieve uitslag van het Nederlandse referendum heeft grotere gevolgen voor de stabiliteit in Europa dan de meeste Nederlandse kiezers beseffen. De duivel zit niet noodzakelijkerwijs in het detail, maar vooral in de samenhang.

De Nederlandse negatieve uitslag van het referendum zou zomaar kunnen leiden tot een Brexit. Ik geloof niet dat onze matrozenpet, Jan Roos, in het Verenigd Koninkrijk veel indruk zal maken, maar Brexit aanvoerder Nigel Farage, de leider van UKIP, zal zeker proberen om te surfen op het Nederlandse momentum. Aangezien de twee kampen elkaar ongeveer in evenwicht houden, kan het Nederlandse resultaat zomaar het nee-kamp in het Verenigd Koninkrijk aan een meerderheid helpen.

Als dat gebeurt, is dat voor Nederland slecht nieuws. Den Haag wordt immers vermorzeld door de Frans-Duitse as als er geen Nederlands-Brits tegenwicht meer kan worden geboden. Britse uittreding betekent bovendien dat het protectionistische zuidelijke blok in de EU aan kracht wint. Daar komt nog bij dat Oost-Europa, dat toch al sikkeneurig is vanwege de EU-dwang om vluchtelingen op te nemen, veel te verliezen heet bij een Brexit. Oost-Europa kampt met een groeiende werkloosheid die enigszins werd verlicht door migratie, met name naar het Verenigd Koninkrijk. Die route wordt straks afgesloten waardoor de werkloosheid en het populisme zullen toenemen.

Oost-Europa is een netto-ontvanger van EU-gelden en heeft dus goede redenen om in de EU te blijven, maar populisten hebben daar geen boodschap aan. En dat alles komt op een moment dat de instroom van vluchtelingen van Libië naar Italië dramatisch toeneemt. Oostenrijk heet al aangekondigd om paspoortcontrole in te voeren bij de Brennerpas waar elk jaar twee miljoen vrachtwagens passeren. Dit zou het Schengen Verdrag ondergraven en eveneens de gemeenschappelijke markt uithollen. De economische kosten die dit met zich meebrengen, zullen het populisme verder doen groeien. Compromissen in Brussel worden dan nog lastiger.

Stel nu dat de deal met Turkije Griekenland in rustiger vaarwater brengt. Dan zal Noord Europa het misschien aandurven om aan te sturen op een Grexit. Een Grexit kan echter niet plaatshebben zonder blijvende Europese steun aan Athene. De Nederlandse referendumwet kan deze steun echter van tafel blazen. Net zoals een trans-Atlantisch handelsverdrag met de VS in een Nederlands referendum kan sneven. De instabiliteit die daar het gevolg van is, biedt de Russische president Vladimir Poetin een uitgelezen kans om de Baltische staten nog meer te destabiliseren zonder dat de verdeelde NAVO reageert.

Te weinig mensen beseffen dat economie belangrijker is dan soevereiniteit. Een land kan soeverein zijn, maar geen greep hebben op het beleid van de handelspartners. Soevereiniteitsoverdracht is dus verdedigbaar als het onze invloed in andere staten vergroot. In al dit soort nuances lijkt niemand meer geïnteresseerd. Het monster van de directe democratie maakt meer kapot dan u lief is.